Laingantu: Saya Henry T. Conzo
Date: 08 March 2025
Efesa 3:1-13
(ii) Paul heh Gentel mite hnenah thuthangpha phuang tuhin pervo a naihnak thu (Efesa 3:1-13)
3:1 Ciatih imanin a tinuamhnak tu, a cung (Efesa 2:1-22) rel nuamhnak i ai, Judah miphun ian ilo ai, Jesuh Khrih a sangtu Gentel mite khai Rauhla Thianghlim ai sahnak inn (Jesuh Khrih sangtu pawlkom songtel) a i zohnak relnuamhnak i. Ningmah Gentile mite caah Khrih Jesuh hming in kaimah Paul tu thawngtla pa ing. Thukham thar songai Gentel mi, a tinuamhnak tu Judah miphun ilo, miphun dang hmuahhmuah relnuamhnak i. Paul L. Maier in nganhnak Khrihfa san thuanthu nganhnak laibu songah Judah miphun ilote hmuahhmuah heh ‘Gentel mi’ tiin, ngan i: Nalangte laibu 8:26-40 songai Athiopia pa heh Gentel mi ti i.[1] Ethiopia miphun tu vun haang (black skin), mihaang (black man), miphun i ai, Africa nisuakhnaklam ram, Egypt ram hamlam ai ram i.[2] Thukham Thar le Rome cozah thuanthu songai Rome Kumpimangbawite hmuahhmuah heh, ‘Gentel mi’ tiin, ti i.[3]
Paul heh Jesuh Rauhla in tleuhnak thawn a ko fangin, Gentel mite le kumpibawite hnenah Jesuh thu phuang tuhin rilhnak i (Nalangte 9:15). Paul khualtlawng vakhnak ngaihven ilesingkhaw, a hlenghnak khua cangah, Judah mite sawngen hmun, ‘Synagogue” ah feh de i. Ciatihin buaihnak suakde ai a thuthangpha phuanghnak heh Gentel mite hnenah khai hleng de i.[4] Cen, Jesuh Rauhla in Paul a kohnak heh kumpibawite hnenah khai a thuthangpha hlengruai tuhin kohnak i (Nalangte 9:15). Nalangte laibu songah, Paul thawngtohnak thu sik fangin, Rome cozah thunaitute (kumpibawite) hnenah thuthangpha rel vivo i (Nalangte 22-28). Ciatihin, cozah thunaitu le kumpibawite (Gentel mite), hnenah thuthangpha hleng tuhin Paul thawngto hnak heh Jesuh Rauhla ai remruathnak i. Paul heh Damaskas khua fehhnak lampui ah Jesuh Rauhla in tleuhnak thawn detin a ko hnuaah, Jerusalem ah feh i. Biakinn ah sawngen laitakah larhnak hmu i (Nalangte 22:17). Ciami larhnak songah Bawipa in Peul heh, “Jerusalem in suaktu lai, feh tu: lamhlapui, Gentel mite hnenah na hlat tuh ing” tiin, ti i (Nalangte 22:18, 21). Cen, khualtlawng vak a velthumhnak, Jerusalem hoi in a letlam, Miletas khua a um tengah Efesa khuate hnenah, “Rauhla Thianghlim hoihnak in Jerusalem ah feh tuh ing, ciataah ziang cang tuh ti linglo ing, thawngto le harsa tuarhnak ian in i iang i” tiin ti i (Nalangte 20:22-23). Jerusalem ah thawngto tuh heh Rauhla in lingruai ciazo i. Paul heh Jerusalem ah pom tawk ai Rome cozah thunaitu hmaiah dingin “Jesuh thi ai thosalhnak thu sang manin tun ah pom tuar ing” tiin, upate hmai ah pong. Cia zan ah,apl in larhnak hmu ai, “Paul, laumah, Jerusalem ah i lingpuitu izo i si. Ciabang thotho in Rome ah khai kaimah lingpuitu i tuh i si” tiin, ti (Nalangte 23:11). Ciathinin, Paul tu thawngto kongin Rome ah hleng i (Nalangte 22-28). Rome cozah upa le kumpibawite (Gentel mite) hmaiah Paul in a thiamthu relhnak thute sik ilesingkhaw, Jesuh thu rel vivo i. Paul heh Rome cozah uktute in pom ai thawng a tohnak heh Gentel mite le amahte kumpibawite hnenah Jesuh thuthangpha hleng ruai vivo fawm i. Paul in, “Ningmah (Gentel mite) caah Jesuh Khrih hmingin thawngto ing” tiin, a tihnak i.
3:2 Pathian in ning phathnak tuhin hemi naper heh. Paul in amah heh Gentel mite hnenah thuthangpha hleng ruaituhin rilmi a ihnak heh, “Gentel mite caah phathnak hlenruai tuhin” Pathian in i ril i, tiin ti i. A cungah kin larruaizo bangin, Gentelmite le amahte kumpibawite hnenah Jesuh thuthangpha hleng ruai tuh heh Jesuh Rauhla in Paul heh ril i (Nalangte 9:15; 22:17, 18, 21; 20:22-23; 23:11). A ninghiohnak in i pe zo i ti khiah ning in ling tuh sio hlen i si. Pathian in Paul rilhnak heh, Paul in, Pathian ninghiohnak in, cia naper, perngah bangin rel i. Jesuh thu a phuang manin thawngto le harsa a tuarhnak hmuahhmuah heh Paul in, “Pathian ninghiohnak” tiin ti i.
3:3-4 Pathian in a thuthup phuang ai i hnenah larruai zo i. Hemi thu tu a comzawng in ngan zo ai, ciami i nganhnak siar le i sikhaw Khrih ai thuthup i ling zia heh ling thil tuh i si. Paul in Pathian thuthup a tinuamhnaktu a tlangpuithu in, Jesuh Khrih thula, le Jesuh Khrih thawm in Pathian phuangdunhnak thute, a rel nuamhnak i. Ciami, Pathian thuthup a tinuamhnak heh phunthum in ruatpha um i.
(1) Pakhathnak: Hemi thu tu a comzawng in ngan zo ai: Efesa laikuat a thokhnak lam ah Pathian ai tumtekhnakte Jesuh Khrin songin a khimruai tumhnak heh Paul in, ‘Pathian thuthup’ tiin, a comzawngin larruaizo i (Efesa 1:9). Ciaheh laivum semhla in panpah Pathian ai tumtek ciahnak i (Efesa 1:4). Jesuh Khrih a hleng fangin Pathian aumtekhnak heh semkhim ruai i. Jesuh Khrih a hlenghlan hmuahhmuah tu,ciatihai Pathian tumtek ciahnak heh laivum minungte in ling thil lailo i. Cia heh Paul in, Pathian thuthup tiin, ti i.
(2) Pahnihhnak: Jesuh Khrih laivum ah hleng tuhhnak heh Pathian remruaihnak le Pathian tawlrelhnak i. Ikhalselai, Judah miphun le laivum minungte in sang thillo i. Jesuh heh Pathian tlukin ruat dunhnak manin Danthiam sayate le Judah biakhnak upate in Jesuh mawhhlukhnak i (Matthai 26:65). Jesuh in, Mizepa heh, ‘Na sualhnak tu na ngaithiamzo i,’ tiin, a ti i (Mark 2:5). Ciaheh, Danthiamte in a za fangin Jesuh heh, ‘Pathian thangsiat i si’, tiin, mawh hluk. Zaiman tifangin, Judah mite sanghnak ah minungte sualhnak ngaithim bentu heh Pathian ian i, tiin, sang tlang i.[5] Cen, Jesuh in amah heh Pathian tlukin ruatdun i, tiin Judah mite in mawhhluk i (Johan 10:33; 5:18) Judah mite sangdan ah ciatihai Pathian thangsiat tu heh, thihpuitlak sualhnak bawn, tiin ruat tlang i.[6] Cen, Zazareth khuate in Jesuh heh, Mary fapa ‘lettama’ tiin, ruat ai, a thurelhnak heh zaikhai siar tlanglo i (Mark 6:13). Jesuh Khrih laivum ah hleng tuhhnak heh Pathian in Mosi hnenah thutiam awnghnak a khim ruaihnak i (Danpesalhnak 18:15). Jesuh hnua hluntute le zaimawzah in, Jesuh heh Pathian hlathnak i, tiin sang tlang i (Nalangte 3:22; 7:3). Ikhalselai, Judah miphun le laivum minungte in sang thillo i. Jesuh heh Pathian hlathnak i, tiin, sang tuh heh laivum minungte, le Judah Danthiamte hrangah linghar ngaihnak Pathian Thuthup ah cang i. Paul in, Pathian ai tawlrelhnak le remruathnakte heh a tikcu khim fangin Pathian in Jesuh Khrih thawmin khim ruai i (Efesa 1:10).
(3) Pathumhnak: Efesa 2:11-22 relfianghnak songah larruaizo bangin, Judah mite le Gentel mite karlak ai hlaidang dunhnak heh Judah mite sangdan le amahte (Paul te) san ai pawlkom umdan i ai mi zongzong in cosanghnak sanghnak phunkhat i. Judah mite in Paul heh mawhhluk awnghnak tu Paul in, “Gentel mite Biakinn songah lutpui ai, Biakinn ningrim tiar i,” tiin, mawhhluk ai, Paul heh pom awng i (Nalangte 21:28-29). Hlanlai sangtu mite Jerusalem ah thupui ngai in thu a reltlag awnghnak heh, Gentel mite heh Pathian in cosang maw, cosanglo, tihnak thu rel tlang awng i (Nalangte 15). Jesuh Khrih thihhnak in miphun pakhat le pakhat karlak ai hlaidang dunhnak siatbal siozo i, tihnak thu heh, Paul te san ah lingthiam tuh harngai ai, sangharngaihnak Pathian thuthup phunkhat thotho i. Paul in, ciami thuthup tu Gentel mite khai Judah mite thawn Pathian ai hmuifu cotu cang tlangzo i hang, Pathian thukham songah covo naïve i, tiin ti i (Efesa 3:6). Paul in, Gentel mite khai Pathian thukham songah a tel thilvehnak thu heh thuthup tihnak ponka hmang i.
Paul in, Pathian thuthup tiin a rel nuamhnak tu, Jesuh Khrih thawm in Pathian tumtekhnak semkhim ruaihnak thu le amah Jesuh Khrih hrimhrim khai heh Pathian thuthup tiin, a rel nuamhnak i.
3:5 Hlan ahcen cia thuthup heh minung hnenah phuang awng lo i; Pahtian ai tumtekhnakte tu Jesuh Khrih songah, Jesuh Khrih thawm in semkhim ruai i. Ciamanin, ‘Hlan ahcen’ a tinuamhnak tu Jesuh Khrih laivum ah a hlenghlan song hmuahhmuah a rel nuamhnak i. Cia thuthup heh minung hnenah phuang awng lo i. Pathian tumtekhnak tu Jesuh Khrih songah, Jesuh Khrih thawmin semkhim ruai tum manin Jesuh Khrih laivum ah a tehlan song hmuahhmuah tu semkhim lailo manin, ling fiang thillo ai, lingfiangpha khai um lailo i. Cia heh Paul in, “Cia thuthup heh minung hnenah phuang awng lo i” tiin, a rel nuamhnak i.
Ikhalselai tunahcen Pathian in a thianghlimmi a nalang le a prophette hnenah a Rauhla in phuang zo i. Jesuh Khrih heh Pathian thutiam semkhim ruaitu, Pathian hlathnak i, ti heh, Rauhla relfianghnak tello in co thillo i. A cungah kin larruaizo bangin, Jesuh Khrih heh laivum minungte ruahdan in sik ilesingkhaw, Nazareth khua ai Mary Fapa Lettama i (Mark 6:13). Ikhalselai, Pathian in lingruaihnak a congahtu profette in Jesuh thu heh rel awngzo i (Isaiah 7:14; 9:6; Micah 5:2). A thianghlimmi a nalangte: Nalangte tihnak heh Jesuh rilhnak hnuahluntu hlaihnihte rel nuam deuh de i. Ikhalselai, Pathian in a thuthangpha karhzai ruai tuhin a rilhnakte, tiin khai ruat thil pah i (Efesa 2:20 relfianghnak ah siar bettu). A kontihbang khai itatuseh, Rauhla ai relfianghnak a lingngahtu heh a thupi i. Zaiman tifangin Pathian thu tu Rauhla relfianghnak ian in ling thil i (1 Korin 2:9-10). Peter in Jesuh heh, “Nangtu a nungmi Pathian Fapa, Messiah i si” tiin, ti i. Jesuh in Peter heh, “He thutu minung hnenin nangahhnak thu ilo i, Pathian in nan hnenah a phuanghnak i” tiin, ti i (Matthai 16:17). Cen, Jesuh in, a hnuahluntute hnenah, “Fapa le Fapa in lingtuseh a tihnakte tiin ian in Pa heh ling thil tuh i” tiin ti i (Matthai 11:27).
3:6 Cia thuthup tu hetih bangin i: Paul in Pathian thuthup a tinuamhnak heh Efesa 3:3-4 relfianghnak ah phunthum in larruaizo i sing. Hlirdan phunthum in sik ilesingkhaw, Pathian ai tumtekhnak heh Jesuh Khrih thawm in semkhim ruaihnak le amah Jesuh Khrih thu hrimhrim heh Pathian thuthup i. Cen, Efesa 3:3-4 relfianghnak, hlirdan pathumhnak (3), ah larruaizo bangin, Judah miphun le Gentel miphun hlaidanghnak umlo, miphun hlaidang dunhnakte heh Jesuh Khrih thihhnak thawm in siatsuah siozo hnak thu khai heh amahte (Paul te) san ai minungte pawlkom umdan in hlir ilekhaw Pathian thuthup phunkhat thotho i. Efesa 3:6 ah Paul in, “Cia thuthup tu Gentel mite khai Judah mite thawn Pathian ai hmuifu cotu cang tlangzo i hang, Pathian thukham songah covo naive i hang, tiin ti rel fiang bet i.
3:7-8 Ciami Thuthangpha naruaihtu ing ai: Efesa 3:1-6 songah Pathian in a thuthup heh thup nawnlo in profette le nalangte hnenah phuangzo. Ciami thuthup tu Gentel mite khai Judah mite bangin Pathian thukham songah covo naive tihnak thute rel i. 3:7 ai, “Ciami” a tinuamhnak tu Efesa 3:1-6 songai thute rel nuamhnak i ai, Ciami Pathian thuthup heh, 3:7 ah, “Thuthangpha” tiin, ponka thleng in hmang lehthio i. Paul in amah heh, ciami thuthangpha naruaihtu ing tiin, tidun i.
Pathian ai i pehnak lehsawng i. Paul in, thuthangpha phuanghnak naper heh Pathian ninghiohnak in covehnak Pathian lehsawng ah ruat i. Paul in, Pathian lehsawng a tinuamhnak tang zaitu i ni? Nalangte laibu songai Paul thuthangpha phuang in khualtlawng a vakhnak thute sik ilesingkhaw, mizohsuamhnak, minautathnak, le phiarhnakte tawk vivo i. Nunnom le anghnak thawn fehhnak thu umlo tluk i. Harsahnak tuar vivo ai hnuataber ah thawngto i. Ciabang in harsa tuarhnakte heh zaimanin Pathian lehsawng tiin ti i ni? Hemi thu heh saungai relpha um i. a com thaiber in rel ilesingkhaw, “Pathian heh zaizongza vumah thunaitu i ai, amah daih bangin semsuahhnak te vumah naper i” tiheh Paul in lingfiang i. Pathian in a daihhnakte vumah ninghio ai, a nuamhnak minungte heh lungruh ruai, tiin, ti i (Rome 9:18). Cen, Egypt kumpibawi Pharoah heh Pathian in a hming thang tuhhnak hrangah hmang tuhin rilhnak i, tiin ti leh thio i (Rome 9:17). Pathian heh zaizong vumah thunaitu i hnak heh Paul in lingfiang i. Pharoah lungruh ruai ai, a thinrawhnak tuarruai i. Pharoah vumah Pathian thinraw manin Paroah heh cawhhnak tuar i. Ciatihai Pharoah a tuarhnak in Pathian hathnak i. Ciaheh, Pharoah nunhnak ai Pathian tumtekhnak i. Pathian in a hming thang tuhhnak hrangah Pharoah heh a thinrawhnak tuar tuhin, a tawngcaitu tuhin ril i. Pathian hming thang tuhhnak hrangah, a Rauhla Thianghlim hmangin, amah (Pathian) sangtu dinhmun ah kin ril ai, Pathian thinrawhnak ilo, a hmuifu cotu dinhmun ah kin ril heh Pathian ninghiohnak manin i. Ciaheh, Paul in lingfiang i. 2 Korin 12:10 songah, “Khrih manin i tawntai fangin ituseh, zohsuam nautathnak, mangbang vansanghnak, remhnak, le harsahnakte heh lungkhim ngai in tuar ing. Zaiman tifangin i tawntai laitak heh i hat laitak i,” tiin ti i. Pathian hming thang tuhhnak hrangah, Pathian tawngcaitu (Pharoah bang) ilo ai, Pathian ngaiharhnak le ithnak songah, Jesuh Khrih thuthangpha phuangtu tuhin ril a tuarhnak heh, laivum danah harsa tuar kongin per khalselai, Paul in, Pathian ninghiohnak in i ril i, tiin a ti thilhnak i.
3:9 Pathian ai tumtekhnak a thuthup heh Paul in a phuanghnak thu heh a cung Efesa 3:8 ah, “Thuthangpha” tiin, hmang i. Cen, Efesa 3:9 ah, Pathian tumtekhnak thuthup, tiin, ‘Thuthup’ tihnak ponfa hmang leh thio i. Paul in a rel nuamhnak tu Pathian ai tumtekhnakte heh Jesuh Khrih thawmin a semkhim ruaihnakte rel nuamhnak i. Ciami tu Jesuh Khrih thu, ‘Thuthangpha (Gospel)’ i. Cia heh Efesa 3:9 ah le 3:13 songah ‘Pathian thuthup’ tiin, a relhnak i.
Zai bangin lar zo i ti khiah mi zongzong in hmu thil tuhin amahte mit varruai tuhin Pathian in ṭuanvo i pe i. Paul in amah heh Pathian in a thuthup (or) Pathian thuthangpha phuangtu tuhin rilzo hnak thu rel leh thio i. Paul in amah heh, ‘Pathian in a thuthangpha phuangtu tuhin rilhnak thu’ heh a laikuat (Paul laikuat) nganhnakte songah vel tamnawn hmu pha um i. Zaiman tifangin profet ngaingai ilo, profet ing tiin tiduntu um i. Ciamanin, Paul in amah heh tun hlanah Jesuh sangtute remtu ing, ikhalselai tuntu a nung Pathian rilhnak profet taktak ing tiin, a larruai nuammanin i (Hemi profet thu heh Efesa 1:1 relfianghnak ah semkhim deuh in siar bet lehtu).
Zaizongza semsuahtu Pathian in kin hnua lam san song hmuahhmuah a thuthuk heh thup i. Hetaah Pathian in a thu heh thup awng i, a tinuamhnak tu Thukham Hlun san ai thute relnuamhnak tiin ruat thil i. Pathian ai tumtekhnak hmuahhmuah tu Jesuh Khrih songin semkhim ruai tuhin ruahsan hnak i (Efesa 1:9-10; 3:11; Kolose 1:16, 20). Ciamanin, Jesuh Khrih laivum ah a hlenghlan song hmuahhmuah heh semkhim lailo ai, ling semkhim thil fawnlo i. Cia heh Paul in, “Pathian in kin hnua lam san song hmuahhmuah a thuthuk heh thup i” tiin, a tinuamhnak i.
3:10 ‘Zaimanin ciatihin thup ini ti fangin: Hetahai, ‘thup’ a tinuamhnak tu lingthiam tuhlo in thup, hmuthil tuhlo in thup a tinuamhnak ilo i. Jesuh Khrih laivum ah a te lailohnak rel nuamhnak sawn i (Efesa 3:3-4 relfianghnak ah siarbet tu).
A pawlpui thawmin: Paul in Pawlpui heh Khrih ruangpum tiin rel de i (Efesa 1:23; Kolose 1:18). Thukham Thar songah Paul in Jesuh Khrih heh Pathian tumtekhnak le Pathian thutiam semkhim ruaitu i, tiin sangai, minungte sualhnak manin thihhnak tuar, ikhalselai Pathian huham hathnak thawmin tho leh i, tiin a sangtute heh, Khrih ruangpum Pawlpui, tiin, ngan de i (Rome 12:4-5; 1 Korin 12:12-31).
Pathian ai fimhnak phunzakhim heh tun san ah ling semkhim thil tuhin i. Jesuh songin zaizongza heh semkhim ruai tuh le semsuahhnak thil hmuahhmuah heh Jesuh Khrih songin remhnak bawn tuh heh Pathian remruathnak i, minung ponka in ngan ilesingkhaw, Pathian ai khuaruathnak, Pathian fimhnak phunkhat i. Ciami, Pathian remruathnak, Pathian khuaruah, Pathian ruahhnak thawn tawlrelhnak tu: Pakhathnak ah (1), Amah Pathian heh minung ah bawn dunhnak in minungte mithmuh ah hamthok i (Hebru 12:9-18). Ciami Pathian remruaihnak, Pathian tawlrelhnak, Pathian khuaruah, Pathian fimhnak heh, laivum fimhnak in lingbenlo, ling thiamlo i. Greek mite (Ruahhnak le fimhnak thupui ngai in a ruattute) caah, ciami Pathian fimhnak tu, voithu i, tiin Paul in ti i (Korin 1:21-23). Ikhalselai Jesuh Khrih a sangtu umkhawm tlanghnak, ‘Khrihfa pawlkom (or) Pawlpui” caah tu Pathian fimhnak i (1 Korin 1:24). Pahnihhnak ah (2), Minung heh thi ai hlan ah phumzohnua thosal ti heh cang thilhnak ilo i. Tunnia tian ah Jesuh thosalhnak thu sangtute heh a sangbenlotute, le laivum minungte ruahdan in a ruattute caah ah voithu i. Ciami sangtute tu minautathnak, mi hmuniahhnak tuar de i. Ikhalselai, Jesuh Khrih thihhnak in thosalhnak thawm in Pathian Fa ihnak Pathian hathnak huham larruai i (Rome 1:4). Ciatihin, Pathian temtekhnak hmuahhmuah semkhim ruai i. Efesa 3:10 songah, Paul in, Pathian fimhnak a tinuamhnak tu, Jesuh Khrih thawmin Pathian ai na a perhnakte heh relnuamhnak i. Jesuh Khrih a sangtu umkham tlanghnak Khrihfa pawlkom (or) Khrih ruangpum Pawlpui thawmin Pathian ai fimhnak heh laivum ah karhzai ruai tuhhnak i.
3:11 Ciami tu kumzangza tumtekhnak a nai bangin Pathian in kin Bawipa Jesuh Khrih songin khimruai i. Hetaah, “Ciamitu” tihnak ponka in thok ai, a rel nuamhnak tu, a cung (Efesa 3:10), ai kin nganzohnak Pathian fimhnak (Jesuh Khrih thu), a rel nuamhnak i. Jesuh Khrih thawmin Pathian tumtenhnakte semkhiam ruai tuh heh Paul in a laikuathnakte songah larruai de i (Efesa 1:4-11; Kolose 1:15-20). Ciamitu kumzangza tumtekhnak tiin, Efesa 3:11 ah um i. Laivum minungte thu ngailohnak manin Pathian ukhnak hniaah umnawnlo ai thihhnak huham hniaah hlengzo mite heh Jesuh Khrih songin aosuak leh tuh heh Pathian in remruat ciasiohnak i ai, Pathian tumtekhnak lianber khai i (Efesa 1:4, 9). Van cungah Michael le a vancungmite in rulhreng tawng tlang ai neh i. Rulhreng, Satan tiin khai kohnak, tu van in laivum ah lon tuar ai, laivum minungte heh zawl diamdo i (Thuphuan 12:7, 9). Laivum minung tampui in Sahrang heh bia tlang i. Ikhalselai laivum semhlan in nunhnak laibu songah hming khun ciamite in ciami Sahrang tu bia tuhlo i. Ciami nunhnak laibu tu rek tuarhnak Tuufa ai i (Thuphuan 13:8). Johan laibu songah Jesuh in, vancung in a zuktolh fangin kaimah daihhnak bawn tuhin tolhlo ing, a hlattu, (Pathian) daihhnak bawn tuhin tolh ing. Cen, Pathian ai daihhnak tu, laivum minungte in Jesuh khiah hmu ai a sangtu hmuahhmuah kumkhua nunhnak ngah tuh khiah i (Johan 6:38-40). Jesuh Khrih songin laivum minungte aosuak tuh heh kumzangza hrangah Pathian tumtekhnak i ai, a tumtekhnak muril, le a thupuiber khai i.
3:12-13 Jesuh thawn pawlkom dunhnak le Jesuh sanghnak thawm in Pathian umhnak ah ralpha ngai le ngam ngai in lutthilhnak nai ising. Thukham Hlun songah “Pathian umhnak” a tinuamhnak tu “Ponhlam” heh rel de i (Luatsuakhnak 40:2). Ponhlam heh Pathian in Israel mite hnenah a songlawihnak larruai hmun, amah Pathian larruaihnak hmun i.[7] Ponhlam heh ponzar thotho in a khaan danhnak um i. A puata khan tu Hmun Thianghlim tiin ko ai, a song deuh khan tu Hmun Thianghlimber tiin ko i. Ciami Hmun Thianghlimber heh Pathian umhmun i (Luatsuakhnak 25:22).[8] Hmun Thianghlimber songah Suangbawi sangte in kumkhat velkhat lut thil ai misenpui sualngaithiamhnak hrangah hibawlhnak sel de i. Jesuh Khrih khai heh Hmun Thianghlimber songah amah thisan keng in kumzangza hrang nunaohnak bawn i (Hebru 9:12). Ciamanin, Jesuh Khrih heh Pathian hlathnak, Pathian thutiam semkhim ruaihnak tiin ling thiam ai a sangtumi zongzong, Judah mi ituseh, Gentel mite khai ituseh Pathian umhnak (or)Pathian hnenah ah dawnkhamhnak umlo in feh thil i sing. Paul in, “Ciamanin ning caah rimsuhnak i tuar fangin thinhar mahih, tiin ning ngen ing; ning caah a pha ciang i.” tiin, ti i. Paul heh Pathian thuthangpha a phuang manin harsa a tuarhnak vumah phucamlo i. Ciahnak tahin a thuthangpha phuanghnak minungte hnen sawnah amah (Paul) tuarhnak ngaihhar tuhlo in thazang pe in hnem sawn i.
[1] Paul L. Maier (translator and commentator), Eusebius: The Church History, (Kregel Academic, 1999), 59.
[2] Edward Hlawn Piang, Thukham Thar Simfiangnak: Tirhhlah, Hrekio Commentary Series, Volume-9, Steven Hre Kio (editor), (Chin Baptist Union, 2019), 189.
[3] Paul L. Maier (translator and commentator), Eusebius: The Church History, (Kregel Academic, 1999), 285.
[4] Perth Bible College hmingin, 2022 kum ah, Paul khualtlawng vakhnak (A velhnih vakhnak), hlunin Greek ram ah (2022 kum ah), feh awng ai, Ciataah, Dr. Anton Beukes (Dean of studies at Perth Bible College —2023), in Paul khualtlawng a vak fangin a hlenghmunah Judah mi heh si hmasa de i. Ciathin in Gentel mite hnenah khai thuthangpha heh phuang de i, tiin, ti i.
[5] Steven Hre Kio, Thukham Thar Simfiangnak: Matthai, Hre Kio Commentary series, Vol. 1A., (Sencond Edition), (Chin Baptist Union, Kalaymyo, 2018), 357-58.
[6] Mark L. Strauss, Exegetical Commentary on the New Testament: Mark, Vol. 2., Clinton E. Arnold (General editor), (Zondervan Academic, 2014), 121-22.
[7] The Story of Israel: A Biblical Theology, (Inter Varsity Press, USA & Appolos: An imprint of Inter Varsity Press, England, 2004)., tihnak laibu songah, Ponhlam (Tabernacle) heh Pathian larruaidun hmun, (or) Pathian songlawihnak lar hmun, tiin, relfiang i.
[8] Ponhlam heh Pathian in Israel mite umpuihnak larruaihnak hmun ti i sing. Ciami Ponhlam songah Hmun Thianghlimber tihnak um i. Pathian in Mosi heh Hmun Thianghlimber khan songah Thukham Kuang dah ruai ai, ciami Thukham Kuang vumah amah (Pathian) in thupe de tuh i, tiin ti i. Pathian heh Thukham Kuang ah um tuh ti ca i.