Laingantu | Saya Henry T. Conzo
Date | 08 May 2025
Thupui | Thukhamkuang heh Filistin mite in sut, ikhalselai Israel mite hnenah kuat lehsal (4-6)
Thukham Kuang Filistin mite hnenah hleng (4:1-12)
4:1-2 Suangbawi Eli ai fapate, suangbawi ihnak heh hmangsual in, Pathian naruaih dinhmun ah rinsantlak in um nawnlo manin Pathian in Eli le a tesinfate heh a naruaihtu suangbawi dinhmun in hnawl i. Cia caan dungah, Filistin mite le Israel mite heh tawngdun dekdo ai Filistin mite in Israel mite heh neh dekdo i (1Samuel 4:1-2). Thukham Hlun thuanthu sik fangin hemi tikcu dung heh ram tampui uktu, kumpimangbawi um lailo i. (Santehhnak ah, Sysia kumpimangbaw, Assyria kumpimangbawi, Babylon kumpimangbawi, ttb…,). Ral tawngdun fangin khai, ram nongdunte le khua nongdunte tawng dun de i.
4:3-4 Israel mite heh Filistin mite in neh dekdo ai ral sunghnak heh, “Pathian kin hnenah umlo manin i” tiin, ruat tlang manin Shiloh ai dahhnak Bawipa’i Thukham Kuang heh lang tlang ai, amahte raltawng hmun riahbuk ah thiar tlang i. Thukham Kuang a thiar tlang fangin Hophni le Phinehas khai tel kom ve i (1Samuel 4:3-4). Israel mite Bawipa’i Thukham Kuang heh amahte nuam bangbang in thiar, Pathian thupe khai ling semkhim tlang nawnlo, Pathian daihhnak khai lingtlang nawnlo in amahte nuam bangbang in khuakhang tlang i, tiin ruat thil i. Pathian in Israel mite hnenah lar hmun heh Thukham Kuang vumin lar i (Luatsuakhnak 25:22). Ciami Thukham Kuang tu Ponhlam songai Hmun Thianghlimber hmun ah dah ai, Suangbawi Sang ian in kumkhat ah velkhat hmu i, mizapui in hmu awnghnak ilo i. Hemi cang dungah Israel mite heh Filistin in neh manin, Pathian lardunhmun Thukham Kuang heh ralram ah feh pui i. Ciatihai, a feh puihnak tu ral tawnghnak ah Pathian umpui tuhai ral neh tuh timi ruahsanhnak i.
4:5-8 Thukham Kuang heh huham nai ngai i: Thukham kuang ralra ah a hleng fangin Israel mite tu au tlang dekdo i, ciami auhnak in laipua tian hlin sek i (1Samuel 4:5). Israel mite heh Filistin mite hnaktahin a dikcang sawn Pathian bia manin, nehhnak cotuh rori ruahsanhnak in au tlang dekdo i ni maw? Ciatihin, ruat tuh ilekhaw, Israel mite khai Filistin mite thawn danglamhnak um cuang lo i. A nungmi Pathian bia khalselai, amahte Pathian biadan ruat fangin, a biahnak Pathian heh amahte nuambangin hmang sawn i. Israel mite auhnak heh Filistin mite’n za fangin thinlau tlang i. Israel mite hnenah khuavang pakhat, “Nelrawn ah Egypt mite a rek awngtu khuavang,” hleng i, tiin, thinlau tlang ngai i (1Samuel 4:6-8). Filistin mite in Israel Pathian ai huham le hathnak heh sangai lau tlang ngai khalselai, ciami a nung Pathian heh bialo i. Ciahnaktahin, Israel mite heh tawng tum sawn i.
4:9-11 Ikhalselai, Filistin mite in Israel mite tawng tuhin thazang lang tlang: Israel mite hnenah amahte khuavang hleng i, tiin Filistin mite’n a ling fangin, Filistin mite heh ral tawng tuhin ralring tlang sawn i (1Samuel 4:9). Israel mite heh Joshua hohahnak Canaan ram a lut thok awng laiah, Canaan mite heh Pathian huham a ling fangin tawng cai tuhin sawmdun tlang de i (Joshua 9:2; 10:1-5; 11:1-5). Filistin mite in Israel mite heh tawng dekdo ai mitampui rek i. Israel mite Thukham Kuang khai lang sah i (1Samuel 4:11). Israel mite heh amahte ruahsanhnak bangin Pathian in umpui nawnlo ai, Thukham Kuang tian a ralte kut songah hleng sawn i.
Thupui in ruatphate: 1Samuel 4:1-11 songah Israel mi te amahte nuam bangbangin lailengdan heh thupui deuh in hlir dan phunhnih in hlir thil i. Israel mite ruathnak kin ngaihven fangin, Pathian rinsan ngai bangin um i, ikhalselai, Pathian in bawm cuanglo i. Zaiman tifangin, Filistine mite sawn in Israel mite heh neh dekdo ai, Israel ralkap thawng sawmthum thi i. Cen, Bawipa Thukham Kuang khai Filistin mite in langsah i (1Samuel 4:10-11). Zaimanin Israel mite heh Pathian in bawmlo i ni? ti heh, thupui ngai in ruatpha um i. Pathian in a rilhnak Israel mite bawnlo manin Filistin mite kut song a hlenghnak thu heh hlirdan phun hnih in ngan ngasing.
(1) Ral neh tuhhnak hrangah Thukham Kuang hmang, Pathian heh rinsan taktak manin ilo i: 1Samuel laibu, “1Samuel 1-15 songai Pathian thu: Thu Hmaihoi” ah, Israel mite thuanthu hliakhlaih ilesingkhaw, Samson thuahthu thawn a tikcu bangdun dung i, tiin nganzo i sing. Cen, Thukhantute laibu songai Israel mite thuanthu sik leh thio ilesingkhaw, Israel mite heh Pathian ithnak khai lingtlang nawnlo, Pathian thu khai thutak in lingtlang nawnlo, amahte nuam bangbang in khua ruat tlang, khuakhang tlang i.[1] Ciamanin, Israel mite in amahte Pathian heh it taktak in bia ilo ai, Filistin ral nehtuh hnak in bia, ral nehtuhhnak hrangah rinsan, manin Pathian in bawmlo tiin, ruat thil i. Pathian in Moses hnenah Thukham Kuang bawnruai ai, ciami Thukham Kuang vumah amah Pathian kawide tuh ai Israel mite heh thu relde tuh, ti i (Luatsuakhnak 25:22). Thukham Kuang heh Pathian in a rilhnak minungte tawktuh hmun, (or) a rilhnak minungte thu reltuh hmun i. Pathian in Thukham Kuang a bawn ruaihnak heh, Israel mite ral sung fangin, Pathian bawmhnak ngen tuhhnak hrang ai bawn ruaihnak ilo i. Pathian le a rilhnak minungte pehzomdun tuh hmun tluk in bawn ruaihnak i. Israel mite in Thukham Kuang heh ral tawnghnak ah hmang i. Pathian tu, thutak in bia a daihtu Pathian i (John 4:24). “Zaimanin Pathian bia” ti heh, ralring kul ngai i. Laivum minungte in kin Pathian heh, nehhnak hrangah (or) nun cakhnak hrangah (or) lianhnak hrangah (or) hlawhtling tuhhnak hrangah, bia tuhhnak ilo i. Ikhalselai, Pathian tu amah heh Pathian i manin bia tuhhnak i.
(2) Thukham Kuang huham Filistin mite hnenah larruai nuam manin: Pathian in, “I ruathnak tu ning ruathnak bang ilo i. Kin lampui le ning lampui tu a dangdun i” (Isaiah 55:8). Paul in Rome laikuat a nganhnak songah khai, “Lai Thianghlim in: “Bawipa ai thinlung tu aisu in ling i?” Ruathnak a pethaitu aisu um ni? tiin ngan i (Rom 11:34). Pathian khuakhan dan heh linghar roh de i. Pathian in a miphun tuhin a rilhnak Israel mite heh amahte ruathnak bangin Pathian in bawmlo manin Filistin mite in neh ai Thukham Kuang khai sutsah i. Ciatihin, Filistin mite hnenah Thukham Kuang a um fangin, Pathian huham heh rohngai in lar i (1Samuel 5:1-7). Pathian in a Thukham Kuang hmangin Filistin mite hnenah a huham larruai nuam manin Israel mite heh bawmlo, tiin ruat selai, 1Samuel 5-7 songai thute thawn mildun thai pah i.
A cungai ruahdan phunhnih sik ilesingkhaw, Pathian heh a nungmi Pathian, amah ian biatlak Pathian, thupui ngai dah in (or) thutak in bia tuhhnak Pathian, ti heh, larruai i. Israel mite heh Filistin mite in neh dekdo fangin amahte hnenah Pathian in umpui tuh ruahsanhnak in Thukham Kuang heh thiar tlang i. Ikhalselai, Israel mite ruathnak bangin Pathian in umpuilo ai ral nehhnak khai pelo i. Pathian tu ral nehhnak tuh hrangah bia daihtu Pathian ilo ai, ithnak thawn bia daihtu, thinlung tak in bia daihtu Pathian i. “Pathian tu Rauhla i, a biatute in Rauhla le thutak in bia tu seh” (John 4:24).
Suangbawi Eli thi (1 Samuel 4:12-22)
Israel mite heh Filistin mite in neh dekdo ai, Israel ralkap thawngthum khai thi i. Suangbawi Eli fapate pahnih khai thi i. Ciahlai ah Bawipa Thukham Kuang khai a ral Filistin mite in sutsah i (1Samuel 4:1-11). Israel mite Ebenezer ah cam tlangai Filistin mite tu Aphek ah cam tlang tengah ral tawngdun i (1Samuel 4:1). Filistin mite umhnak Aphek heh Siloh in nikhumhnak lam (west) ah um i ai, Siloh in peng 23 dung hla i.[2] Benjamin hin mi-pakhat heh Israel mite le Filistin mite ral tawngdun hmun in suangbawi Eli umhmun Siloh ah lungsia ngai in kawi ai Israel mite ral sunghnak thu rel fangin khuasong mite tu lungsia in kap tlang i (1Samuel 4:12). Ciatihin, khuasong mite lungsia thanau in a um teng ah, Suangbawi Eli heh Bawipa’i Thukham Kuang thu ruat in khuaruahhar le thin nuamlo ngai in a um teng i (1Samuel 4:13). Cen, suangbawi Eli in, zai thawmvang i pa? tiin, zaw ti. Thu phurtu in Israel mite ral sunghnak thu, a fapa pahnih te thihnak, le Thukham Kuang heh Filistin mite in suthnak thute heh Eli rel i (1Samuel 4:17). Ciatihin, Thukham Kuang thu a za sawng pah suangbawi Eli heh thi cih fawm i (1Samuel 4:18). Suangbawi Eli heh Pathian kihzah ngai ai i, tiin, ruat thil i. Ikhalselai, Pathian in mawh hluk ai suangbawi neper in hnawl i. Zaimanin suangbawi Eli heh pathian in hnawl i ni? ti heh a hnia ah ngan bet nga sing.
Suangbawi Eli: Eli heh Pathian in Suangbawi naper in a hnawlhnak thu ruat ilesingkhaw, amah Eli sualhnak man ilo ai, a fapate sualhnak manin sawn bangin ruat thil i sing. Ciami thute heh ngan bet ngasing. Eli le a innsang vumah Pathian anglohnak sik ilesingkhaw, Eli fapate in suangbawi i hnak hmangsual (အလွဲသုံးစား) manin i (1Samuel 2:27-30).[3] Suangbawi Eli heh Thukham Kuang thu ruat in a thin nuamlo ngai i (1Samuel 4:13). Cen, suangbawi Eli thihhnak thu ruat ilesingkhaw, a fapa pahnih thihnak thu le Thukham Kuang Filistin mite thiarhnak thu a lingsawng pah thi fawm i (1Samuel 4:18). Pathian in Suangbawi Eli mawhhlukhnak ponkate ruat ilesingkhaw, “Kaimah tahin na fapate songlawi ruai sawn isi” tiin, mawhhluk i (1Samuel 2:29). Suangbawi Eli in a fapa pahnihte heh, “Ciafangin a fapa te hnenah, “Zaiman hetih in nung i si? Mi zongzong in thilsual ning bawnhnak thu i rel i. I fate, ciabang heh bawn nawn mah ih. Bawipa ai minung te in ning thu a relhnak de tu thupha ilo i. Mi pakhat in midang vumah sual lekhaw remreltu a Pathian um i. Ikhalselai mi pakhat in Pathian vumah sual lekhaw aisu in remhnak thu bawn thil tuh i? tiin ti i. A pa in hau hnelhno de napui ngai nuam tlang lo i, zaimantifangin anite tu thiruai tuhin Bawipa in ruat cia zo i” tiin, thu cuk i (1Samuel 2:23-25). Ikhalselai, athuanthu songah Eli in a fapate heh vai tampui thu zirhhnak ngawn lar ciamco lo i. Suangbawi Eli fapate heh thu cuk thilhlo i, tiin ruatthil i. Kontih bangkhai itatuseh, Pathian naruaih thianghlim Suangbawi napertu i ai, Pathian kihzahlo in nungtlang i. Ciatihin, amahte tesinfa tian ban suangbawi dinhmun in hnawlhnak tuar i. Mosi Canaan ram a hlenglohnak thu sik ilesingkhaw, Israel mipui phuncam tamze manin i. Lungpui songin ti suak tuhin Pathian in Mosi heh thu pe ruai i. Ikhalselai Mosi in a kutawh fungkek in lungpui heh vit i. Cia heh Pathian in Mosi vumah thinrawl main Canaan ram hleng tuhlo in cawhhnak i (Mipumsiarhnak 20:12). Laivum minungte khai heh kin konghawihnak minungte thusang nun nailo, thu cuk thilhlo, konghawi thillohnak manin konghawitu sawn heh siatsuah sawn thai i. Eli afapate in Pathian ang ruailohnak manin Eli innsang le a tesinfate tian Pathian hnonghnak tuar i.
Thukham Kuang heh Filistin mi te hnenah (1Samuel 5-6)
Thukham Kuang hmangin Filistin mite hnenah a nung Pathian (or) biatlak Pathian lar: Pathian ai Thukham Kuang heh Filistin mite in langsah ai, Ebenezer in Ashdod ah phur tlang i (1Samuel 5:1). Israel mite le Filistin mite ral tawng dunhmun heh Aphek ah i (1Samuel 4:1). Heta ah Filistin mite in Thukham Kuang heh Ashdod ah thiar tlang tiin um i. A umdan tu Aphek (ral ram) in Ashdod (khua pui deuh) ah thiar tiin, ruat thil i. Hemi tikcucan dung ah Ashdod heh Filistin mite caah a thupui ngai khuapui i.[4] Ciatihin, Bawipa’i Thukham Kuang heh Filistin mite in Dagon tiin kohnak, amahte (Filistin mite), khuavang thawn dahtlang i (1Samuel 5:2). Ciatihin a dah kawm fangin, Pathian Thukham Kuang huham heh a rohngai in lar i. Filistin mite biahnak, Dagon tiin kohnak khuavang heh amah neuin, bokkhup in tlu de i (1Samuel 5:3-4). Bawipa’i Thukham Kuang heh huham nai ngai manin Ashdod khua ai umtute heh thinlau in umtlang i. Cen Ashdod khua hiangai umtute khai cawnhnak tuar ai uihlut maihma tuar tlang dekdo i (1Samuel 5:6). Filistin mite in bawipa’i Thukham Kuang huham heh Dagon tian in cawhhnak tuar tiin ruat tlang ai Bawipa’i Thukham Kuang heh thawn tuhhnak thu ruat tlang i (1Samuel 5:7). Ciamanin, Filistin kumpibawite panga heh tokhawm tlang ai Bawipa’i Thukham Kuang heh Gath khua dah tuhin tawlrel tlang i. Ikhalselai, Gath khuasongai umtute heh Bawipa in cawh i, thinlau tlang dekdo ai uihlut maihma tuar tlang lehthio i (1Samuel 5:9). Ciahnuaah, Thukham Kuang heh Ekron khua ah dah tlang lehthio i. Ekron khuasong mite khai, “kin thi tuh sek i hang” tiin, thinlau tlang roh i (1Samuel 5:10). Filistin kumpibawite khai Thukham Kuang thu rel tlang tuhin taikhawm tlang lehthio i. Bawipa’i Thukham Kuang heh Filistin mite hnenah a um song hmuah Pathian in Filistin mite heh harsa tuar ruai dekdo i. Ciamanin, Thukham Kuang heh umhmunah kawih leh tiuhin rel tlang i (1Samuel 5:11).
Thukham Kuang heh Israel mite hnenah kuatkirsal (6)
6:1-3 Filistin mite in Bawipa’i Thukham Kuang heh a kon tih in bawn tlang tuh ti heh rel khawm tlang tum leh thio i (1Samuel 6:1-2). Filistin mite in Bawipa’i Thukham Kuang heh Israel mite hnenah kuatkir lehsal tuhheh a multing tlang ngai i tiin, ruat thil i. Thukham Kuang manin harsahnak tuar tlang ai hmun dangdang ah thawn vivo i. Cen, amahte kumpibawite in Thukham Kuang kongcung rel tuhin tokhawm tlanghnak heh velkhathnak in tam tokhawm tlang i (1Samuel5:11; 6:2-3). Ciatihin, Filistin mite a multing tlang hnak tu, “Thukham Kuang heh huham naingai tiin, sang i. Cen, Israel mite heh Egypt ram in suak panpah Israel mite biahnak Pathian in nehhnak thawn konghoihnak heh ling i (1Samuel 4:8). Ciamanin, ciatih tluk ai nehhnak a pethaitu huham heh Israel mite hnenah pekir lehsal tuh heh multing tlang i, tiin ruatsah thil i. Filistin mite in Bawipa’i Thukham Kuang amahte hnenah umhlen tuh heh cang thilnawnlo tiin, a ruat tlang fangin Israel mite hnenah kuat lehsal tuhin lungkhim tlang lehthio i. Ciatihin, a kuat tlang fangin leh sawng thawn kuat lehsal tuhin rel tlang i (1Samuel 6:3).
6:4-12 Suangbawi le mipolte in Thukham Kuang kuat tuhdan relhnak bangin bawn tlang: Bawipa’i Thakham Kuang heh sui in bawnhnak Uihlut zuk panga le Buthi zuk panga thawn kuat lehsal tuh in rel tlang i (1Samuel 6:4). Ciatihai a bawnruaihnak sullam tu, Filistin kumpibawi pangate le a minungte tuar tlanghnak heh Pathian cawhhnak manin tuar tlang i tihnak larruai nuam hnak i. Filistin mite tuarhnak tu uihlut maihma ian tuar i. Ikhalselai Buthi zuk khai heh Pathian cawhhnak larruaihnak ah hmang tlang i. Pathian in Egypt mite vumah a ban thahat larruaihnak ah harsahnak phunhra tuarruai awng i. Ciami harsahnak a tuar ruaihnak sullam tu amah Pathian ling fiang tuhhnak ruahsanhnak thawn tuar ruaihnak i. Filistin mite hotute suangbawi le mipolte in Filistin kumpibawite heh, “Egypt mi bangin zaimanin lungruh tlang pa’i si? Egypt ram in Israel mite a suak ruai hlanlo Pathian in Egypt mite heh harsahnak tuarruai dekdo awnghnak heh hai mahih,” tiin, ti i (1Samuel 6:6). Ciatihin, suangbawi le mipolte in Bawipa’i Thukham Kuang heh sui in bawnhnak zukte thawn kawpaw leng in kuat tuhin rel i (1Samuel 6:8). Cen, Thukham Kuang phurtu kawlpaw leng heh a mahneu feh ruai tuhin rel i. Beth Shemesh khua ah feh ilekhaw, Filistin mite vumai urhnak hleng ruaitu heh Pathian i, tiin ngaisung tlang tuh i. Ikhalselai, kawlpaw leng heh Beth Shemesh khua ah fehlo ilekhaw, Filistin mite vumai urhnak a hleng ruaitu heh Pathian ilo i, tiin ling tlang tuh i, suangbawi le mipolte in rel i (1Samuel 6:9). Suangbawi le mipolte relhnak bangin Thukham Kuang heh kuat tlang i. Cen, Thukham Kuang phurtu kawlpaw leng heh Beth Shemesh khua lam ah feh vivo i. Israel Pathian heh biatlak Pathian, a nungmi Pathian tihnak heh Thukham Kuang hmangin a rohngai in larruai i. Filistin miuk pangate in Thukham Kuang phurtu kawlpaw leng heh Beth Shemesh khua ramri tian hlun tlang i (1Samuel 6:12).
6:13-21 Beth Shemesh khua ah Bawipa’i Thukham Kuang hleng: Thukham Kuang phurtu kawlpaw leng heh Beth Shemesh khua ai Joshua lao ah hleng fangin com i (1Samuel 6:13). Beth Shemesh khua tu Aaron tesinfate ai co tuhin pehnak, suangbawite umhnak khua i (Joshua 21:16). Khuasong mite tu Thukham Kuang hmu fangin ang tlang ngai i. Kawlpaw leng khai bal sio ai, kawlpaw luhnih khai ro in hibawlhnak sel tlang i (1Samuel 6:14). Hetaah, Israel mite in Mosi Dan thawn mil dunlo in thil bawn tlang leh thio i. Israel mite Pathian hrangah hibawl sel fangin Pathian ai rilsahhnak hmun ian ah sel tuhin thupe i (Danpesalhnak 12:4-6). Ikhalselai, Israel mite in kawlpaw leng comhmun, Joshua ai lao ah hibawl selfawm i (1Samuel 6:14). Cen, Mosi Dan ah cosangtlak hibawl sel tuhhnak ah kawlpaw cang sel kul i (Suangbawi laibu 1:3; 22:19). Israel mite in kawlpaw nu sel i (1Samuel 6:14; 6:7). Ikhalselai, Israel mite Pathian hnenah anghnak sel in thil bawnhnak vumah Pathian thinrawhnak larlo i. Beth Shemesh khuate in Thukham Kuang song heh kian manin mihrekkhat tu Bawipa in rek i (1Samuel 6:19). Ciamanin, Thukham Kuang heh Kiriath Jeariam khuate lang ruai i (1Samuel 6:20). Filistin mite hnenah Thukham Kuang huham heh a rohngai in lar i. Cia bangin Israel mite hnenah khai a huham rohngai in lar i.
Thupui in ruatphate: Israel mite thuanthu tlawmneu letdeuh in sik lehsal ngasing. Pathian in Mosi heh Thukham Kuang bawn tuhdante relsio ai, ciami Thukham Kuang vumah amah Pathian kawide tuhai, a rilhnak Israel mite caah thu relde tuh, ti heh, Pathian in Mosi hnenah thu peawnghnak i (Luatsuakhnak 25:22). A cungah kin nganzo bangin, Thukham Kuang ai sullam heh ponka dang deuhin rel ilesingkhaw, “Pathian in aminungte thawn tawkdun hmun (or) thu rel hmun” tiin, ruat thil i. Pathian in a minungte hnenah relhnak thute thuk deuh in zir ilesingkhaw, “amah Pathian siarlo Pathian dang umlo,” ti heh Pathian tumhnak ber de i. Egypt ram in Israel mite a suah lai ah khai, Israel mite kotu heh a nung Pathian i, ti heh Egypt mite in khai lingtuh, cen, a rilhnak Israel mite in khai lingtuh, cia heh Pathian tumtekhnak ber i.[5] Filistin mite biahnak pathian Dagon heh biatlak pathian ilo, a nungmi pathian ilo, amah Israel mite Pathian heh, biatlak le a nungmi Pathian ihnak huham rohngai in larruai i.
Ciatihin, Pathian huham larruaihnak thu heh phunthum in larruai i. (1) Filistin mite pathian Dagon heh a nungmi pathian ilo zia heh Pathian in Thukham Kuang huham hmangin larruai i. Dargon zuk heh, amah neu in sawn ai ekruai sio i (1Samuel 5:1-4). (2) Filistin mite uihlut hma tuar ruai tlang i, cia heh Filistin mite in,“Israel mite khuavang Thukham Kuang manin tuar”tiin, um tlang i (1Samuel 5:6-12). Ciamanin, Filistin mite in Thukham Kuang heh Israel mite hnenah kuat lehsal ai, ciatihin, amahte uihlut hma lawmleh i. (3) Filistin mite hnenah Thukham Kuang huham heh a rohngai in lar i. Cia bangin Israel mite hnenah khai a huham rohngai in lar i. Beth Shemesh khuate in Thukham Kuang song heh kian manin mihrekkhat tu Bawipa in rek i (1Samuel 6:19). Thukham Kuang huham heh Filistin mite hnenah a rohngai in lar i. Ikhalselai, Filistin mite in ciabang rori huham naitu Pathian heh sang cuanglo, “Israel mite khuavang, kin (Filistin) khuavang i velo” tiin, thinlung naitlang thotho i. Pathian in a ban thahat huham a larruai dehnak ai tumtekhnak ber tu, “Amah heh cungnungber Pathian, amah ian heh biatlak Pathian,” ti heh, mizongzong in lingtuhhnak hrangah i. Ikhalselai, Filistin mite in a nung Pathian ban thahat le a huham hmutlang khalselai a nung Pathian hnenah ben in bia cuanglo i. Laivum minungte in Pathian ban thahat le a huham hmu ilekhaw amah Pathian hnenah ben in biatuhhnak sawn i.
[1] Thukhantute 17-21 songai thute nganhnak ah sik bet tu.
[2] Leon Wood, “A Survey of Israel’s History”, (Zondervan Publishing House, 1971), 231.
[3] Suangbawi thu heh, 1Samuel khanpui 2 songai thute nganhnak songah siar bet thil i.
[4] Davis, John J. and Whitcomb, C. John, A Commentary on Joshua – 2 Kings: Israel from Conquest to Exile, (Baker Book House, 1989), 196-97.
[5] Luatsuakhnak laibu khanpui 1–12 songai thupui heh, Pathian in, “amah ian biatuh hnak Pathian” ti, larruai hnak thute i.